Çevre ve Kent Hukuku Komisyonu Bülteni Sayı 1

26 TBB Çevre ve Kent Hukuku Komisyonu BÜLTEN EKİM 2019 Çevre hakkı; 1981 Afrika İnsan ve Halkların Hakları Şartı’nda (madde 24), Amerikan İnsan Hakları Sözleşmesi’nde (1988 tarihli ek protokol madde 11) ve 2012 Güneydoğu Asya Ülkeleri Birliği (ASE- AN) İnsan Hakları Beyannamesi’nde (madde 28) yer bulsa da, İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi, AİHS ve diğer BM Sözleşmeleri kapsamında bu hakka rastlanmamaktadır. AİHS metninde çevreye herhangi bir atıf yapılmamış olsa da, kaliteli bir çevre, özellikle yaşam hakkı ve sağlık hakkı gibi bazı temel haklardan yararlanmanın önkoşulu olarak kabul edilmeye başlanmıştır. 18 Yeterli gıda, temiz su ve barınma haklarının da kaliteli bir çevreye bağlı kabul edilmektedir. 19 Dolayısıyla, eklenecek bir çev- re protokolü için getirilen tekliflerin tutarlı biçimde reddedilmesi ile birlikte düşünüldüğünde, AİHS açısından çevre ile ilgili yeni bir hakkın tanınmasından değil, ancak korunan mevcut hakların “yeşilleş- mesinden” bahsedilebilir. 20 Diğer bölümde de görüleceği üzere çevre meselelerini AİHM yaşam hakkı, insanlık dışı veya aşağılayıcı muamele yasağı, özgürlük ve güvenlik hakkı, adil yargılanma hakkı, özel hayata, aile hayatına ve konuta saygı hakkı, ifade özgürlüğü, etkili başvuru hakkı ve mülkiyet hakkı bağlamında incelemektedir. Çevre Hakkının Niteliği Çevre hakkında geçen çevrenin tanımı üzerinde de fikir birliği sağlanamamış, birbirinden farklı kap- samda tanımlar geliştirilmiş, bazı hukuki metinlerde ise çevre tanımına hiç yer verilmemiştir. Çok büyük kısmı antroposantrik yaklaşım içeren bu tanımlardan Avrupa Konseyi bünyesindeki Çevre İçin Tehlikeli Faaliyetlerden Kaynaklanan Hukuki Sorumluluk Sözleşmesi’nin 2. Maddesinde yer verilen tanıma göre “çevre” kavramı; hava, su, toprak, fauna ve flora gibi abiyotik ve biyotik doğal kaynakları ve bu faktörler arasındaki etkileşimi, kültürel mirasın bir parçasını oluşturan mülkiyeti ve peyzajın karakteristik yönlerini içermektedir. 21 Çevrenin herkesin ortak varlığı olduğu düşüncesine dayalı eşitlik ilkesi temelinde yükselen bir hak olan çevre hakkı ile ulaşılmak istenen, doğayı bugünkü ve gelecek kuşaklar için yaşamaya elverişli kılarak herkesin eşit olarak yararlanmasının sağlanmasıdır. 22 Özellikle birinci kuşak haklardan yaşam hakkı ve ikinci kuşak haklardan sağlık hakkı ile birbirini bütünleyici ve tamamlayıcı bir ilişki içerisinde olan çevre hakkı birçok temel hakkın kullanımı için bir ön koşul oluşturabilir; ancak bu diğer insan haklarının sunduğu imkanlarla önlenemeyen çevre ihlallerine karşı özellikle anayasal düzlemde düzenlenmiş bir çevre hakkı önemli bir yer tutmakta, temel bir dayanak oluşturmaktadır. Nitekim mülkiyet hakkı ile olduğu gibi çatışma halinde bulunduğu haklar da var olduğundan, adil bir dengenin tesis edilmesi için sağlıklı ve düzenli bir çevrede yaşamanın anayasal bir hak olarak koruma altına alınması, böylelikle doğal çevrenin kendisinin de korunması gereken bir varlık ve değer olarak kabul görmesi gerektiği düşüncesi savunulmaktadır. 23 Çevre hakkının hangi hak kategorisinde değerlendirileceği meselesinde de farklı görüşler bulunmak- tadır. Ancak genel olarak tüm üç kuşak hakların da kapsamına girdiğini kabul etmek mümkündür. 24 Daha önce de belirtildiği üzere temiz, dengeli ve korunan bir çevreye sahip olma hakkı ile yaşam hak- 18 Ibid . 19 Ibid . 20 Alan Boyle, “Human Rights and the Environment: Where Next?”, Environmental Law Dimensions of Human Rights , Ed. by. Ben Boer, New York: Oxford University Press, 2015, s.202. 21 Avrupa Konseyi, “Convention on Civil Liability for Damage Resulting from Activities Dangerous to the Environment”, European Treaty Series No. 150, Lugano, 1993, (çevrimiçi) https://rm.coe.int/168007c079, m.2/10. 22 Ahmet M Güneş, “Alman Çevre Hukukunun Anayasal Çerçevesi”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi , C.58 S.4., 2009, ss.777-824, s.783. 23 Kemal Dadak, “Yeni Kuşak Hak Olarak Çevre Hakkı”, Uyuşmazlık Mahkemesi Dergisi , Sayı 5, Ocak 2015, ss.309 – 326, s.315. 24 İzzet Mert Ertan, Early Beginnins of Environmental Protection in International Human Rights Law , İstanbul: Beta, 2015, s.25.