Çevre ve Kent Hukuku Komisyonu Bülteni Sayı 1

25 TBB Çevre ve Kent Hukuku Komisyonu BÜLTEN EKİM 2019 gerçekleştirilen ve çevre hakkının bir insan hakkı olarak ulusal ve uluslararası metinlere girmesinde bir dönüm noktası olan İnsan Çevresi Konferansı 9 gösterilebilir. 10 Bu Konferans neticesinde kabul edilen Stockholm Bildirisi’nin ilk maddesinde “İnsan, onurlu ve iyi bir yaşam sürmeye olanak veren nitelikli bir çevrede, özgürlük, eşitlik ve yeterli yaşam koşulları temel hakkına sahiptir.” ilkesi yer al- makla, ilk kez sağlıklı bir çevrede yaşama hakkından bahsedilmiş ve çevre hakkının ayrı bir hak olarak tanımlanmasının önü açılmıştır. 11 Çevre hakkı bağlamında bir diğer önemli gelişme olarak 1992 yılında yine BM nezdinde toplanan Çevre ve Kalkınma Konferansı kabul edilmektedir. Bu Konferans neticesinde imzalanan ve Stockholm Bildirisi’nde yer alan taahhütleri teyit eden ancak onun kadar güçlü his uyandırmayan Rio Bildirgesi- nin birinci ilkesine göre; “İnsanlar, doğa ile uyumlu, sağlıklı ve üretken bir yaşam hakkına sahiptirler.” 12 Uluslararası çevre hukukuna ve ulusal hukuklara yerleşen önleme yükümlülüğü, kalkınmanın çevre ile uyumlu olarak gerçekleştirilmesi gibi ilkeler bu bildirilerin sonucudur. Devamında ise birçok ilkenin belirlendiği kalkınma, çevresel adalet, emisyon, iklim değişikliği gibi çeşitli konularda onlarca antlaş- ma imzalanmıştır. Ne kadar etkili olabildikleri konusu tartışmalı olsa da, bahsedilen bu konferanslar ve kabul edilen ilkeler çevre hukukundaki gelişmeleri ateşleyen ve yönlendiren araçlar olmuşlardır. Konu itibariyle önemli ve öncü olması nedeniyle Aarhus Sözleşmesi’nden 13 de bahsetmek gerekmek- tedir. 1998 yılında imzaya açılan ve Türkiye’nin hala taraf olmadığı Sözleşme'de tüm insanların sağlık ve esenliklerine uygun bir çevrede yaşama hakları koruma altına alındığı gibi, çevrenin korunması bakımından halkın katılımı, bilgiye erişimi ve çevresel sorunlarda yargıya erişimi hakkını ayrıntıla- rıyla ilk kez düzenlemesi bakımından bu Sözleşme büyük önem taşımakta, çevresel demokrasi ve katılım ilkesinin hayata geçirilmesi bakımından bağlayıcı tek evrensel belge olarak kabul edilmekte- dir. 14 Sözleşme temelinde esas alınan düşüncenin; “çevresel bilgilere erişim hakkı, çevresel karar alım süreçlerine katılım hakkı ve çevresel konularda yargısal başvuru hakkı gibi usulî nitelikteki birtakım haklarla takviye edilmediği sürece çevre hakkının çevrenin korunmasında etkili bir araç olamayacağı düşüncesi” 15 olduğu söylenebilir. Devam eden gelişmeler neticesinde 2013 yılında BM İnsan Hakları Konseyi’ne sunulan bağımsız uz- man raporunda 16 ; insan hakları organlarının üç temel unsur içeren tutarlı bir çevresel insan hakları yükümlülükleri geliştirdiği aktarılmıştır. Bunlar; çevresel korumaya ilişkin usulî yükümlülükler, insan haklarına müdahale oluşturan çevresel zarara karşı korumaya yönelik maddi yükümlülükler ve özel- likle devletlerin bu tür zararlara karşı korunmak için yasal bir çerçeve benimseme zorunluluğu olarak belirlenmiştir. 17 9 UN General Assembly, United Nations Conference on the Human Environment, 15 December 1972, A/RES/2994, (çevrimi- çi) http://legal.un.org/avl/ha/dunche/dunche.html. 10 Ahmet M Güneş, “Alman Çevre Hukukunun Anayasal Çerçevesi”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi , C.58 S.4., 2009, ss.777-824, s.782. 11 UN, “Stockholm Declaration on the Human Environment”, Report of the United Nations Conference on the Human Envi- ronment, UN Doc.A/CONF.48/14, New York: United Nations Publication, 1973, s.3. 12 UN, “Rio Declaration on Environment and Development”, Report of the United Nations Conference on Environment and Development , UN Doc. A/CONF.151/26 (Vol. I), 12 August 1992, (çevrimiçi) https://sustainabledevelopment.un.org/ content/documents/1709riodeclarationeng.pdf. 13 United Nations Economic Commission for Europe (UNECE), “Convention on Access to Information, Public Participation in Decision-Making and Access to Justice in Environmental Matters”, Aarhus, 25 June 1998, (çevrimiçi) https://www.unece. org/fileadmin/DAM/env/pp/documents/cep43e.pdf. 14 Ümit Güveyi, “1982 Anayasası Kapsamında Çevre Hakkının Karşılaştırmalı Kısa Bir Tahlili”, Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi , Cilt 24, Sayı 2, Aralık 2018, ISSN 2146-0590, ss.633-659, s.641. 15 Ahmet M Güneş, Çevre Hukuku, Ankara: Adalet Yayınevi, 2019, s.159. 16 John H. Knox, ‘Human Rights Obligations to Protect the Environment’ Statement by Independent Expert on Human Ri- ghts and the Environment Human Rights Council , A/HRC/25/53, 25th Session, 10 March 2014, (çevrimiçi), https://www. ohchr.org/EN/Issues/Environment/SREnvironment/Pages/MappingReport.aspx. 17 Ben Boer, “Introduction”, Environmental Law Dimensions of Human Rights , Ed. by. Ben Boer, New York: Oxford Univer- sity Press, 2015, ss.1-3.